فضیلت این شب نورانی از شب نوزدهم بیشتر است و باید «دعای جوشن کبیر»
و غیر آن‌ها را انجام داد و در غسل و احیا و سعی در عبادت، در این شب و شب
بیست‌وسوم اصرار ورزید؛ در روایات به این معنی که شب قدر یکی از این دو شب
می‌باشد، تاکید شده.
در چند روایت آمده که از معصوم خواسته شد: مشخص کنید که شب قدر کدام یک از این دو شب است؟ ایشان تعیین نکرد، بلکه فرمود: «ما أَیْسَرَ لَیْلَتَیْنِ فِیما تَطْلُبُ؛ چه آسان است دو شب در آنچه می‌جویی» یا آنکه فرمود: «ما عَلَیْکَ أَنْ تَفْعَلَ خَیْراً فِی لَیْلَتَیْنِ،؛ باکی بر تو نیست که در هر دو شب کار خیر انجام دهی» و مانند آن [روایات باز هم هست.]
وَقالَ شَیْخُنَا الصَّدُوقُ فِیما أَمْلیٰ عَلَی الْمَشایِخِ فِی مَجْلِسٍ واحِدٍ مِنْ مَذْهَبِ الإِمامیّةِ: «وَ مَنْ أَحْیَا هاتَیْنِ اللَّیْلَتَیْنِ بِمذاکِرَةِ الْعِلْمِ فَهُوَ أَفْضَلُ.»؛
و شیخ ما صدوق در آنچه بر بزرگان در یک مجلس راجع به مذهب امامیه دیکته کرده چنین فرمود: «هر که این دو شب را با بحث‌های علمی احیا بدارد بهتر است.»
به هر صورت از این
شب شروع کند به خواندن «دعاهای شب‌های دهه آخر ماه» که از جمله آن‌ها این
دعایی است که شیخ کلینی در کتاب کافی از امام صادق(علیه‌السلام) روایت کرده
که در دهه آخر ماه رمضان در هر شب بخوان:
أَعُوذُ بِجَلالِ وَجْهِكَ الْكَرِيمِ أَنْ يَنْقَضِي عَنِّي شَهْرُ
رَمَضانَ أَوْ يَطْلُعَ الْفَجْرُ مِنْ لَيْلَتِي هٰذِهِ وَلَكَ قِبَلِي
ذَنْبٌ أَوْ تَبِعَةٌ تُعَذِّبُنِي عَلَيْهِ.
پناه می‌آورم
به عظمت ذات بزرگ‌منش مهمان‌نوازت از اینکه ماه رمضان از من سپری شود یا
سپیده این شب طلوع کند و از سوی من نزد تو گناهی یا پی‌آمد منفی کاری مانده
باشد که مرا بر آن عذاب نمایی.
کفعمی در حاشیه
«بلدالاَمین» نقل کرده: که امام صادق(علیه‌السلام) در هر شب از دهه آخر این
ماه پس از نمازهای واجب و مستحب می‌خواند:
اللّٰهُمَّ أَدِّعَنَّا حَقَّ مَا مَضیٰ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ، وَاغْفِرْ
لَنا تَقْصِيرَنا فِيهِ وَتَسَلَّمْهُ مِنَّا مَقْبُولاً، وَلَا
تُؤاخِذْنا بِإِسْرافِنا عَلَیٰ أَنْفُسِنا، وَاجْعَلْنا مِنَ
الْمَرْحُومِينَ وَلَا تَجْعَلْنا مِنَ الْمَحْرُومِينَ.
خدایا از ما
حق آنچه را که از ماه رمضان گذشته ادا کن و کوتاهی ما را از عبادت در این
ماه بیامرز و ماه رمضان را از ما پذیرفته تحویل گیر و ما را از
زیاده‌روی‌های بر ضد خویشتن مؤاخذه مکن و از رحمت‌شدگان قرار ده، نه از
محرومان.
و فرموده: هرکه این
دعا را بخواند، خدا تقصیری که در گذشته از ماه رمضان، از او سر زده بیامرزد
و او را در باقیمانده ماه از گناهان بازدارد.
سید ابن طاووس در کتاب «اقبال» از ابن ابی عمیر از مرازم نقل کرده: امام صادق(علیه‌السلام) در هر شب از دهه آخر این ماه می‌خواند:
اللّٰهُمَّ إِنَّكَ قُلْتَ فِی كِتابِكَ الْمُنْزَلِ:
﴿شَهْرُ رَمَضٰانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنّٰاسِ وَ بَيِّنٰاتٍ مِنَ الْهُدیٰ وَ الْفُرْقٰانِ﴾
فَعَظَّمْتَ حُرْمَةَ شَهْرِ رَمَضانَ بِما أَنْزَلْتَ فِيهِ مِنَ
الْقُرْآنِ وَخَصَصْتَهُ بِلَيْلَةِ الْقَدْرِ وَجَعَلْتَها خَيْراً مِنْ
أَلْفِ شَهْرٍ .
خدایا؛ تو در
کتاب نازل‌شده‌ات فرمودی: «[آن روزهای چند و اندک که روزه در آن واجب
گشته] ماه رمضان است؛ ماهی که قرآن در آن نازل شده؛ [قرآنی که همۀ آیاتش]
هدایتگر مردم و دربردارندۀ دلایلی روشن از هدایت و میزان تشخیص [حق از
باطل] است»؛ با نازل کردن قرآن در آن حرمتش را بزرگ شمردی و آن را به شب
قدر اختصاص دادی، شبی که آن را از هزار ماه بهتر قرار دادی.
اللّٰهُمَّ وَهٰذِهِ أَيَّامُ شَهْرِ رَمَضانَ قَدِ انْقَضَتْ،
وَلَيالِيهِ قَدْ تَصَرَّمَتْ، وَقَدْ صِرْتُ يَا إِلٰهِی مِنْهُ إِلیٰ
مَا أَنْتَ أَعْلَمُ بِهِ مِنِّی وَأَحْصیٰ لِعَدَدِهِ مِنَ الْخَلْقِ
أَجْمَعِينَ، فَأَسْأَلُكَ بِما سَأَلَكَ بِهِ مَلائِكَتُكَ
الْمُقَرَّبُونَ، وَأَنْبِياؤُكَ الْمُرْسَلُونَ وَعِبادُكَ
الصَّالِحُونَ؛
خدایا این
روزهای ماه رمضان است که گذشت و شب‌های آن است که از دست رفت، من از این
ماه چنان شده‌ام که تو از من به آن داناتری و شماره‌ی آن را از تمام
آفریدگانت شمارنده‌تری، در نتیجه از تو دمی‌خواهم به آنچه از تو فرشتگان
مقرّبت و پیامبران مرسلت و بندگان شایسته‌ات درخواست کردند؛
أَنْ تُصَلِّیَ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَأَنْ تَفُكَّ
رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ، وَتُدْخِلَنِی الْجَنَّةَ برَحْمَتِكَ، وَأَنْ
تَتَفَضَّلَ عَلَیَّ بِعَفْوِكَ وَكَرَمِكَ، وَتَتَقَبَّلَ تَقَرُّبِی،
وَتَسْتَجِيبَ دُعائِی، وَتَمُنَّ عَلَیَّ بِالْأَمْنِ يَوْمَ الْخَوْفِ
مِنْ كُلِّ هَوْلٍ أَعْدَدْتَهُ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ .
این که بر
محمّد و خاندان محمّد درود فرستی و وجودم را از آتش آزاد کنی و به رحمتت به
بهشتم وارد نمایی و به سبب گذشت و مهمان‌نوازی‌ات بر من لطف و محبت کنی و
نزدیک‌جویی‌ام را بپذیری و دعایم را به اجابت رسانی و به امان دادنم در روز
وحشت، از هر هراسی که برای قیامتم آماده ساخته‌ای بر من منت نهی،
إِلٰهِی وَأَعُوذُ بِوَجْهِكَ الْكَرِيمِ، وَبِجَلالِكَ الْعَظِيمِ أَنْ
يَنْقَضِیَ أَيَّامُ شَهْرِ رَمَضانَ وَلَيالِيهِ وَلَكَ قِبَلِی تَبِعَةٌ
أَوْ ذَنْبٌ تُؤاخِذُنِی بِهِ، أَوْ خَطِيئَةٌ تُرِيدُ أَنْ تَقْتَصَّها
مِنِّی لَمْ تَغْفِرْها لِی، سَيِّدِی سَيِّدِی سَيِّدِی، أَسْأَلُكَ يَا
لَاإِلٰهَ إِلّا أَنْتَ إِذْ لَاإِلٰهَ إِلّا أَنْتَ؛
خدایا به ذات
بزرگوارت و به جلال بزرگت پناه می‌آورم، از اینکه روزها و شب‌های ماه رمضان
سپری گردد و برای من نزد تو پی‌آمد منفی کاری یا گناهی باشد که مرا به سبب
آن مؤاخذه کنی یا خطایی که بخواهی انتقامش را از من بگیری و مرا در آن‌ها
نیامرزیده باشی، ای آقای من، ای آقای من، ای آقای من از تو می‌خواهم ای که
معبودی جز تو نیست، آنگاه که معبودی جز تو نبود؛
إِنْ كُنْتَ رَضِيتَ عَنِّی فِی هٰذَا الشَّهْرِ فَازْدَدْ عَنِّی رِضیً،
وَ إِنْ لَمْ تَكُنْ رَضِيتَ عَنِّی فَمِنَ الْآنَ فَارْضَ عَنِّی يَا
أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ، يَا اللّٰهُ يَا أَحَدُ يَا صَمَدُ يَا مَنْ لَمْ
يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ .
اگر در این
ماه از من خشنود بوده‌ای، بر خشنودی‌ات از من بیفزا و اگر خشنود نبوده‌ای
از هم اکنون از من خشنود شو ای مهربان‌ترین مهربانان، ای خدا، ای یکتا، ای
بی‌نیاز، ای که نزاییده و زاده نشد و احدی برایش همتا نبود.
و بسیار بگو:
يَا مُلَيِّنَ الْحَدِيدِ لِداوُدَ عَلَيْهِ السَّلامُ، يَا كاشِفَ
الضُّرِّ وَالْكُرَبِ الْعِظامِ عَنْ أَيُّوبَ عَلَيْهِ السَّلامُ، أَيْ
مُفَرِّجَ هَمِّ يَعْقُوبَ عَلَيْهِ السَّلامُ، أَيْ مُنَفِّسَ غَمِّ
يُوسُفَ عَلَيْهِ السَّلامُ، صَلِّ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ كَما
أَنْتَ أَهْلُهُ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ، وَافْعَلْ بِی
مَا أَنْتَ أَهْلُهُ، وَلَا تَفْعَلْ بِی مَا أَنَا أَهْلُهُ.
ای نرم کننده
آهن برای داود (درود بر او)، ای بردارنده بدحالی و بلاهای بزرگ از ایوب
(درود بر او)، ای از بین‌برنده اندوه شدید یعقوب (درود بر او)، ای نابود
کننده غم یوسف (درود بر او)، درود فرست بر محمّد و خاندان محمّد، چنان‌که
تو سزاواری که درود فرستی بر جمله آنان و با من چنان کن که تو شایسته آنی
نه چنان‌که من سزاوار آنم.
و از جمله این
دعاها دعایی است که در کتاب «کافی» به صورت روایت مستند و در کتاب «مقنعه» و
«مصباح» بدون ذکر سند نقل‌شده: که در شب اوّل از دهه سوم، یعنی در شب
بیست‌ویکم بخوان:
يَا مُولِجَ اللَّيْلِ فِی النَّهارِ، وَمُولِجَ النَّهارِ فِی اللَّيْلِ،
وَ مُخْرِجَ الْحَيِّ مِنَ الْمَيِّتِ، وَمُخْرِجَ الْمَيِّتِ مِنَ
الْحَيِّ، يَا رازِقَ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ حِسابٍ، يَا اللّٰهُ يَا
رَحْمانُ، يَا اللّٰهُ يَا رَحِيمُ، يَا اللّٰهُ يَا اللّٰهُ يَا اللّٰهُ
لَكَ الْأَسْماءُ الْحُسْنیٰ، وَالْأَمْثالُ الْعُلْيا، وَالْكِبْرِياءُ
وَالْآلاءُ، أَسْأَلُكَ أَنْ تُصَلِّیَ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ
مُحَمَّدٍ، وَأَنْ تَجْعَلَ اسْمِی فِی هٰذِهِ اللَّيْلَةِ فِی
السُّعَداءِ، وَرُوحِی مَعَ الشُّهَداءِ، وَ إِحْسانِی فِی عِلِّيِّينَ،
وَ إِساءَتِی مَغْفُورَةً، وَأَنْ تَهَبَ لِی يَقِيناً تُباشِرُ بِهِ
قَلْبِی، وَإِيماناً يُذْهِبُ الشَّكَّ عَنِّی، وَتُرْضِيَنِی بِما
قَسَمْتَ لِی، وَآتِنا فِی الدُّنْيا حَسَنَةً، وَفِی الْآخِرَةِ
حَسَنَةً، وَقِنا عَذابَ النَّارِ الْحَرِيقِ، وَارْزُقْنِی فِيها
ذِكْرَكَ وَشُكْرَكَ وَالرَّغْبَةَ إِلَيْكَ، وَالْإِنابَةَ
وَالتَّوْفِيقَ لِما وَفَّقْتَ لَهُ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِ
وَعَلَيْهِمُ السَّلامُ.
ای وارد
کننده شب در روز و وارد کننده روز در شب و بیرون آورنده زنده از مرده و
بیرون آورنده مرده از زنده، ای روزی‌دهنده بی‌حساب به هرکه خواهی، ای خدا،
ای مهربان، ای خدا، ای بخشنده، ای خدا، ای خدا، ای خدا، برای تو نام‌های
نیکوتر و نمونه‌های برتر و بزرگ‌منشی و نعمت‌هاست، از تو می‌خواهم بر محمّد
و خاندان محمّد درود فرستی و قرار دهی نامم را در این شب از گروه
سعادتمندان و روحم را با شهیدان و نیکوکاری‌ام را در بلندترین مقام بهشت و
بدکاری‌ام را آمرزیده و بر من یقینی ببخشی که دلم آن را لمس کند و ایمانی
که دودلی را از من بردارد و خشنودم نمایی به آنچه نصیبم کردی و ما را در
دنیا و آخرت پاداش نیکو عطا کن و از آتش سوزان حفظ فرما و در این شب ذکر و
شکر و شوق به سویت و توبه و توفیق آنچه محمّد و خاندان محمّد (درود خدا بر
او و ایشان) را به آن موفق داشتی نصیب من کن.
کفعمی از سید ابن باقی نقل کرده: که در شب بیست‌ویکم بخوان:
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ، وَ اقْسِمْ لِي حِلْما
يَسُدُّ عَنِّي بَابَ الْجَهْلِ، وَ هُدًی تَمُنُّ بِهِ عَلَيَّ مِنْ
كُلِّ ضَلالَةٍ، وَ غِنًی تَسُدُّ بِهِ عَنِّي بَابَ كُلِّ فَقْرٍ، وَ
قُوَّةً تَرُدُّ بِهَا عَنِّي كُلَّ ضَعْفٍ، وَ عِزّاً تُكْرِمُنِي بِهِ
عَنْ كُلِّ ذُلٍّ، وَ رِفْعَةً تَرْفَعُنِي بِهَا عَنْ كُلِّ ضَعَةٍ، وَ
أَمْناً تَرُدُّ بِهِ عَنِّي كُلَّ خَوْفٍ، وَ عَافِيَةً تَسْتُرُنِي بِهَا
عَنْ كُلِّ بَلاءٍ، وَ عِلْما تَفْتَحُ لِي بِهِ كُلَّ يَقِينٍ، وَ
يَقِينا تُذْهِبُ بِهِ عَنِّي كُلَّ شَكٍّ، وَ دُعَاءً تَبْسُطُ لِي بِهِ
الْإِجَابَةَ فِي هَذِهِ اللَّيْلَةِ، وَ فِي هَذِهِ السَّاعَةِ،
السَّاعَةِ السَّاعَةِ السَّاعَةِ؛ يَا كَرِيمُ، وَ خَوْفا تَنْشُرُ لِي
بِهِ كُلَّ رَحْمَةٍ، وَ عِصْمَةً تَحُولُ بِهَا بَيْنِي وَ بَيْنَ
الذُّنُوبِ، حَتَّی أُفْلِحَ بِهَا عِنْدَ الْمَعْصُومِينَ عِنْدَكَ،
بِرَحْمَتِكَ يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ.
خدایا؛ بر
محمّد و خاندان محمّد درود فرست و آن‌چنان بردباری روزی من گردان که در
نادانی را به روی من ببندد و هدایتی که رهیدن از هر گمراهی را به وسیله آن
بر من منت نهی و ثروتی که درب هر فقری را به سبب آن بر من ببندی و نیرویی
که به آن هرگونه ناتوانی را از من برگیری و عزّتی که مرا به آن از هر خواری
ارزشم دهی و مرتبه بلندی که مرا به آن از هر افتادنی بلند گردانی و امنیتی
که به آن هر ترسی را از من دور سازی و سلامتی کاملی که مرا به آن از هر
بلایی بپوشانی و دانشی که به آن درب هر یقینی را به رویم بگشایی و یقینی که
به آن هر شکی را از من برطرف سازی و دعایی که به آن سفره اجابت را در امشب
و در این ساعت بگسترانی همین ساعت، همین ساعت، همین ساعت ای مهمان‌نواز و
ترسی که به آن هرگونه رحمتی را برایم پخش کنی و بازدارنده‌ای که بین من و
گناهانم پرده شود تا به سبب آن نزد معصومین در پیشگاهت رستگار شوم، به حق
مهربانی‌ات، ای مهربان‌ترین مهربانان.
روایت شده: که
حماد بن عثمان در شب بیست‌ویکم به زیارت امام صادق(علیه‌السلام) آمد، حضرت
پرسید: غسل کرده‌ای؟ عرض کرد: آری، فدایت شوم؛ پس حضرت حصیری خواست و حمّاد
را به نزدیک خود طلبید و مشغول نماز شد و پیوسته نماز خواند و حمّاد هم در
کنار حضرت نماز می‌خواند تا از نمازهای خود فارغ شدند؛ آنگاه امام
صادق(علیه‌السلام) دعا کرد و حمّاد آمین گفت تا سپیده دمید؛
سپس آن حضرت اذان و اقامه گفت و بعضی از خدمتکاران خود را خواست و جلو ایستاد و نماز صبح خواند؛ در رکعت اول پس از سوره
«حمد»، سوره
«قدر» و در رکعت دوم بعد از سوره
«حمد»، سوره
«توحید» را خواند و پس از نماز مشغول تسبیح و تحمید و تقدیس و ثنای حق و صلوات بر پیامبر و دعا برای مردان و زنان مؤمن و مسلمان شد؛
سپس سر به سجده گذاشت و به اندازه یک ساعت به جز صدای تنفس صدایی از آن حضرت شنیده نشد، پس از آن این دعا را خواند: «لا إِلهَ إِلّا أَنْتَ مُقَلِّبَ القُلُوبِ وَ الأَبْصارِ» تا آخر دعا که در کتاب «اقبال» آمده است.
شیخ کلینی روایت
کرده: که امام باقر(علیه‌السلام) در شب‌های بیست‌ویکم و بیست‌وسوم تا نیمه
شب دعا می‌خواند و پس از آن شروع به خواندن نماز می‌کرد.
آگاه باش که در هر شب از شب‌های این دهه غسل مستحب است. روایت شده: حضرت رسول(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در هر شب این دهه غسل می‌کرد؛
و نیز اعتکاف در
این دهه استحباب و برتری و مزیت بسیار دارد و بهترین اوقات برای اعتکاف این
دهه است و روایت شده: که اعتکاف در این دهه برابر دو حج و دو عمره ثواب
دارد.
بنای رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) این بود که چون دهه آخر ماه رمضان
می‌شد، در مسجد اعتکاف می‌کرد؛ چادری مویین برای آن حضرت می‌زدند و آن جناب
کمر عبادت را محکم می‌بست و بستر خواب را به هم می‌پیچید.
و آگاه باش که در
چنین شبی در سال چهلم شهادت مولایمان حضرت امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) واقع
شد و در این شب غصّه‌های آل محمّد(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و شیعیانشان تازه
می‌شود و روایت شده: که در آن شب مانند شب شهادت امام حسین(علیه‌السلام)
سنگی از روی زمین برداشته نشد، مگر آنکه زیر آن خون تازه بود.
شیخ مفید فرموده:
در این شب صلوات بسیار فرست و در نفرین بر ستم‌کنندگان به آل
محمّد(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و لعن فرستادن بر قاتل
امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) سعی و کوشش کن.